Θαλάσσιες  ζώνες, έννοιες και ελληνοτουρκική διένεξη…του Παναγιώτη Δουκέλη

1. Τι είναι το Δίκαιο της Θάλασσας

Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) είναι μια διεθνής συμφωνία που προέκυψε από την τρίτη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας, η οποία πραγματοποιήθηκε μεταξύ 1973 και 1982 στην πόλη Montego Bay της Τζαμάικα. Η UNCLOS[1] τέθηκε σε ισχύ το Νοέμβριο του 1994 έχοντας επικυρωθεί από 167 κράτη (και την Ευρωπαϊκή Ένωση). Κατ’ εντολή της UNCLOS δημιουργήθηκε ένα διεθνές διακυβερνητικό όργανο,  το Διεθνές Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας (ITLOS, ΔΔΔΘ), το οποίο εδρεύει στο Αμβούργο της Γερμανίας.

Η Ελλάδα επικύρωσε την UNCLOS με τον Ν.2321/1995 (τα έγγραφα επικύρωσης της Σύμβασης κατατέθηκαν στον Ιούλιο του 1995), ενώ η  Τουρκία δεν έχει την υπογράψει ή επικυρώσει.

2. Τι είναι θαλάσσιες ζώνες

Με βάση την UNCLOS οι θαλάσσιες ζώνες είναι έξη (6) :

1. Εσωτερικά ύδατα
2. Εγχώρια ύδατα (αιγιαλίτιδα ζώνη, χωρικά ύδατα, χωρική θάλασσα)

• Συνορεύουσα ζώνη

1. Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ)
2. Υφαλοκρηπίδα (Ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα)
3. Διεθνή ύδατα (Ανοικτή θάλασσα) και Περιοχή

Στην συνέχεια περιγράφονται οι πιο σημαντικές, με την έννοια των ευρέως  χρησιμοποιούμενων, έννοιες.

3. Τι είναι τα χωρικά ύδατα

Τα χωρικά ύδατα (ή εγχώρια ύδατα, αιγιαλίτιδα ζώνη, χωρική θάλασσα) αποτελούν την φυσική επέκταση της εθνικής κυριαρχίας μίας χώρας, πέρα από τις ακτές, προς τη θάλασσα. Η επέκταση αυτή περιλαμβάνει  τα ύδατα, τον βυθό, το υπέδαφος και τον εναέριο χώρο και εξομοιώνεται με το εθνικό έδαφος, επί του οποίου η εκάστοτε χώρα έχει δικαίωμα άσκησης «πλήρους κυριαρχικής εξουσίας».

Τα μέγεθος της επέκτασης της εθνικής κυριαρχίας, διαχρονικά, καθορίζεται από τα Ηνωμένα Έθνη. Σήμερα και σύμφωνα με την UNCLOS (άρθρο 3) τα χωρικά ύδατα καθορίζονται «μέχρι σημείου που δεν υπερβαίνει 12 ν.μ., τα οποία μετριούνται από γραμμές βάσεως καθορισμένες σύμφωνα με την παρούσα Σύμβαση».

Με βάση το ως άνω άρθρο, η επέκταση των χωρικών υδάτων αποτελεί απόφαση του κάθε κράτους, χωρίς να απαιτείται η ρητή συναίνεση των γειτονικών χωρών ή της διεθνούς κοινότητας. Σήμερα, η συντριπτική πλειονότητα των κρατών έχει αιγιαλίτιδα ζώνη 12 ν.μ.. Η Ελλάδα, σύμφωνα με τον Ν.230/1936 (και το μεταγενέστερο Ν.Δ 187/1973) , έχει αιγιαλίτιδα ζώνη 6 ν.μ. . Χωρικά ύδατα  6 ν.μ. έχει και η Τουρκία στο Αιγαίο και στη Μεσόγειο μέχρι τον κόλπο της Αττάλειας (στη Μαύρη Θάλασσα έχει 12 ναυτικά μίλια[2]). Αντίθετα με την κυριαρχούσα εντύπωση, με την σημερινή κατάσταση των πραγμάτων, το μεγαλύτερο μέρος του Αιγαίου (περίπου 56%) είναι διεθνή ύδατα.

Η κυριαρχία ενός κράτους στα χωρικά ύδατα, πάντως, περιορίζεται από το δικαίωμα της αβλαβούς διέλευσης και το δικαίωμα σε πλου διέλευση μέσω στενών[3].

4. Τι είναι η υφαλοκρηπίδα

Σύμφωνα με την UNCLOS (άρθρο 76) η υφαλοκρηπίδα ενός παράκτιου κράτους αποτελείται από θαλάσσιο βυθό και υπέδαφος των υποθαλάσσιων περιοχών που εκτείνεται πέρα από την αιγιαλίτιδα ζώνη σε όλη την έκταση της φυσικής προέκτασης του χερσαίου εδάφους ως το εξωτερικό όριο του υφαλοπλαισίου[4] ή σε απόσταση 200 μιλίων από τις γραμμές βάσης από τις οποίες μετράται το εύρος της αιγιαλίτιδας ζώνης, στις περιπτώσεις όπου το εξωτερικό όριο του υφαλοπλαισίου δεν εκτείνεται μέχρι αυτή την απόσταση». Με απλά λόγια, ως υφαλοκρηπίδα ορίζεται ο βυθός της θάλασσας σε ακτίνα 200 ν.μ. από την ακτή[5].

Το παράκτιο κράτος έχει συγκεκριμένα κυριαρχικά δικαιώματα επί της υφαλοκρηπίδας. Στο παράκτιο κράτος ανήκουν, σύμφωνα με την UNCLOS, τα ορυκτά του εδάφους και του υπεδάφους του βυθού, οι μη ζώντες οργανισμοί του βυθού, καθώς και οι ζώντες οργανισμοί του βυθού που ανήκουν στα καθιστικά είδη[6]. Αντίθετα, δεν του ανήκουν τα ύδατα, ούτε η επιφάνεια της θάλασσας, ούτε και ο εναέριος χώρος.

Η υφαλοκρηπίδα έχει μεγάλη οικονομική σημασία, αφού σχετίζεται με την αλιεία και την εκμετάλλευση ορυκτού πλούτου (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, μέταλλα), καθώς και άβια και έμβια ακίνητα είδη.

Σημειώνεται ότι τα δικαιώματα αυτά του παράκτιου κράτους τού ανήκουν αυτοδικαίως, ανεξάρτητα από την τήρηση οποιωνδήποτε διατυπώσεων (π.χ. δήλωσης, οριοθέτησης κλπ.) και είναι αποκλειστικά: ακόμα κι αν δεν τα ασκήσει το παράκτιο κράτος, δεν δικαιούται να τα ασκήσει κανένα άλλο κράτος.

Στην περίπτωση κρατών με έναντι κείμενες ή προσκείμενες ακτές η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας πραγματοποιείται κατόπιν συμφωνίας με βάση το διεθνές δίκαιο (άρθρο 83 της UNCLOS).

5. Τι είναι η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (AOZ)

ΑΟΖ είναι η θαλάσσια έκταση, που φθάνει ως 200 ναυτικά μίλια από την ακτή, εντός της οποίας ένα κράτος έχει δικαίωμα έρευνας ή άλλης εκμετάλλευσης των θαλασσίων πόρων, συμπεριλαμβανομένης της παραγωγής ενέργειας από το νερό και τον άνεμο. Στο παράκτιο κράτος, επίσης, αναγνωρίζεται δικαιοδοσία για την τοποθέτηση και χρήση τεχνητών νησιών και εγκαταστάσεων, για επιστημονική έρευνα και την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος από τη ρύπανση.

Η ΑΟΖ αποτελεί απλό κυριαρχικό δικαίωμα, το οποίο αναφέρεται στη δικαιοδοσία του παράκτιου κράτους μέχρι και κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας (βυθός και υπέδαφος). Η επιφάνεια είναι διεθνή ύδατα.

Σε αντίθεση με την υφαλοκρηπίδα, το παράκτιο κράτος αποκτά ΑΟΖ μόνο εάν την κηρύξει τυπικά και ανακοινώσει στον γενικό γραμματέα[7] των Ηνωμένων Εθνών  την ενέργειά του αυτή.

6. Ποιες είναι οι διαφορές υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ

Η υφαλοκρηπίδα θα μπορούσε να θεωρηθεί σε γενικές γραμμές σαν υποσύνολο της ΑΟΖ, η εκμετάλλευση όμως του βυθού και το υπεδάφους παραπέμπεται στις διατάξεις που αφορούν την υφαλοκρηπίδα.

Η ΑΟΖ είναι μία νομική κατασκευή σε αντίθεση με την υφαλοκρηπίδα, της οποίας ο ισχύων νομικός ορισμός, συνυπάρχει με αντιλήψεις γεωλογικής προέλευσης[8].

 

Επιπλέον, η υφαλοκρηπίδα υφίσταται αυτόματα, χωρίς να απαιτείται κάποια ενέργεια εκ μέρους του παράκτιου κράτους, η ΑΟΖ δεν υπάρχει, εάν δεν κηρυχθεί.

7. Τα νησιά διαθέτουν υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ ?

Τα νησιά[9], σύμφωνα με την UNCLOS, διέπονται από το ίδιο καθεστώς με τις ηπειρωτικές περιοχές ενός κράτους και έχουν αιγιαλίτιδα ζώνη και υφαλοκρηπίδα. Επίσης, τα νησιά μπορεί να έχουν ΑΟΖ. Η μόνη εξαίρεση που εισάγεται με την UNCLOS αφορά τους βράχους οι οποίοι στερούνται οικονομικής ζωής ή που δεν μπορούν να διατηρήσουν μόνιμο πληθυσμό. Σε αυτούς τους βράχους η UNCLOS αναγνωρίζει μόνο δικαιώματα υφαλοκρηπίδας.

8. Στοιχεία της διένεξης Ελλάδας και Τουρκίας

Η Ελλάδα θεωρεί ότι η μόνη διαφορά μεταξύ των δύο κρατών είναι η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και η οποία μπορεί να επιλυθεί με προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Τα υπόλοιπα στοιχεία της διένεξης αφορούν μονομερείς διεκδικήσεις της Τουρκίας η οποία έχει αναθεωρητικές και επεκτατικές βλέψεις.

Όσον αφορά τα χωρικά ύδατα, η ελληνική θέση είναι ότι δε υπάρχει καμία τέτοια διαφορά, διότι η επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων είναι μονομερές δικαίωμα[10] και το γεγονός ότι δεν έχει ακόμα πραγματοποιηθεί οφείλεται στο τουρκικό casus belli.

Όσον αφορά την υφαλοκρηπίδα[11], η ελληνική θέση είναι ότι η διαφορά πρέπει να επιλυθεί με οριοθέτηση στην βάση της μέσης γραμμής μεταξύ της ακτογραμμής των νησιών και των τουρκικών παραλίων.

Η Τουρκία στο ένα και μοναδικό θέμα (που αναγνωρίζει η Ελλάδα, την υφαλοκρηπίδα) συνδέει το εύρος των χωρικών υδάτων (casus belli η επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων στα 12 ν.μ.) προσθέτοντας και άλλες διεκδικήσεις όσον αφορά το εύρος του εναέριου χώρου, την διαχείριση του FIR, το καθεστώς των νησίδων οι οποίες δεν αναφέρονται σαφώς στις διεθνείς συνθήκες που ορίζουν τα ελληνοτουρκικά σύνορα (γκρίζες ζώνες), η αποστρατιωτικοποίηση κάποιων νησιών και ο καθορισμός των περιοχών έρευνας και διάσωσης.

Όσον αφορά τα χωρικά ύδατα, η αντίδραση της Τουρκίας συνδέεται με την άποψη ότι τυχόν επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων στα 12 ν.μ. θα απέκοπτε την επικοινωνία μεταξύ τουρκικών λιμανιών, ενώ τα διεθνή ύδατα θα μειώνονταν από 56% σε 26%.

Όσον αφορά την υφαλοκρηπίδα[12], η τουρκική θέση είναι ότι η διαφορά πρέπει να επιλυθεί με οριοθέτηση στην βάση της ευθυδικίας. Είναι προφανές ότι μία τέτοια οριοθέτηση θα απέδιδε περιορισμένο εύρος στα ελληνικά νησιά πλησίον των τουρκικών παραλίων και σε κάποιες περιπτώσεις θα προκαλούσε ενθυλάκωση της ΑΟΖ των εν λόγω νησιών στην τουρκική ΑΟΖ. Στην περίπτωση μάλιστα του Καστελόριζου και εφόσον γινόταν δεκτή η μαξιμαλιστική τουρκική θέση ότι τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ, είναι προφανές ότι η Ελλάδα δεν θα είχε κοινά θαλάσσια σύνορα με Κύπρο και Αίγυπτο.

Αξίζει να σημειωθεί πάντως ότι οι πρόσφατες συμφωνίες οριοθέτησης ΑΟΖ της Ελλάδας με Ιταλία και Αίγυπτο[13], το σκεπτικό ακύρωσης από το Συνταγματικό Δικαστήριο της Αλβανίας της συμφωνίας καθορισμού θαλασσίων ζωνών μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας[14] καθώς και κάποιες περιπτώσεις διευθέτησης σχετικών διεθνών διενέξεων[15], ότι η ελληνική θέση περί «μέσης γραμμής»  δεν είναι ισχυρή.

 

 

 

[1] Βλέπε, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/HTML/?uri=CELEX:21998A0623(01)&from=PT

[2] Με βάση το Πρωτόκολλο του 1973 με την πρώην Σοβιετική Ένωση.

[3] Διέλευση πλοίων τρίτων χωρών, χωρίς την συγκατάθεση του παράκτιου κράτους, με την επιφύλαξη της ανάγκης προστασίας της ασφάλειας του.

[4] Ηπειρωτικό περιθώριο.

[5] Το όριο αυτό μπορεί να φτάσει τα 350 ν.μ..

[6] Eίδη που δεν μπορούν να κινηθούν μόνα τους χωρίς συνεχή επαφή με τον βυθό.

[7] Ο οποίος είναι ο θεματοφύλακας της UNCLOS.

[8] σύμφωνα με τις οποίες η υφαλοκρηπίδα αποτελεί τη φυσική προέκταση του χερσαίου εδάφους μίας χώρας υπό την επιφάνεια της θάλασσας. Η τουρκική θέση χρησιμοποιεί αυτό το επιχείρημα, παραβλέποντας ότι ο ορισμός της υφαλοκρηπίδας στο ΔΔΘ είναι νομικός όρος και όχι γεωλογικός.

[9] Όπως επίσης και οι νησίδες, οι βραχονησίδες, οι σκόπελοι και οι ανορθωμένοι βράχοι με την εξαίρεση των τεχνητών σχηματισμών και των φυσικών σχηματισμών που υπερκαλύπτονται από το χειμερινό κύμα.

[10] Πάντως, αυτή η δυνατότητα μονομερούς ενέργειας περιορίζεται από (α) το άρθρο 15 της UNCLOS όπου, ελλείψει αντίθετης μεταξύ τους συμφωνίας, η  οριοθέτηση της χωρικής θάλασσας μεταξύ δύο κρατών με έναντι κείμενες ή προσκείμενες ακτές γίνεται με αναφορά  στην «μέση γραμμή» ή/και λαμβάνοντας υπόψη τις επικρατούσες «ειδικές περιστάσεις» (η τουρκική θέση επικαλείται ¨ειδικές περιστάσεις» στην περίπτωση του Αιγαίου και (β) το άρθρο 123 της UNCLOS όπου προβλέπεται ότι «κράτη που συνορεύουν με κλειστή ή ημίκλειστη θάλασσα πρέπει να συνεργάζονται μεταξύ τους στην άσκηση των δικαιωμάτων τους».

[11] Και κατ’ επέκταση της ΑΟΖ.

[12] Και κατ’ επέκταση της ΑΟΖ.

[13] Όπου έγινε αποδεκτή μειωμένη επήρεια κάποιων ελληνικών νησιών.

[14] Ο λόγος της ακύρωσης που αναφέρθηκε ήταν ότι δεν η συμφωνία δεν εξυπηρετούσε την αρχή της ευθυδικίας.

[15] Κυρίως (α) Μ. Βρετανία – Γαλλία, 1977 και (β) Καναδάς – Γαλλία, 1992, βλέπε «Διεκδικήσεις του ελληνικού και του τουρκικού κράτους στο Αιγαίο και τη Μεσόγειο», Έκδοση της «Εφημερίδας των Συντακτών», 2020.