Η Φόνισσα …Αλ. Παπαδιαμάντη

«Η Φόνισσα», αφήγημα, νουβέλα ή «κοινωνικόν μυθιστόρημα» ανεξάρτητα από την ειδολογική του κατάταξη αποτελεί μια από τις κορυφαίες στιγμές της ελληνικής λογοτεχνίας Η αριστουργηματική νουβέλα του Α. Παπαδιαμάντη αποδίδει στο αναγνωστικό κοινό έναν καφκικό, έμφυλα και κοινωνικά προσδιορισμένο υπαρξιακό εφιάλτη, προκαλώντας τον στοχασμό πάνω στα βαθιά μυστήρια της ανθρώπινης φύσης και ψυχής, αμφισβητώντας τις συμβατικές αντιλήψεις της κοινωνικής ορθότητας της εποχής.

Τα θέματα του κοινωνικού ελέγχου, της υπαρξιακής αγωνίας και της ταξικής έμφυλης ταυτότητας διαπερνούν το έργο του, αντανακλώντας τις εμπειρίες του ως «παρατηρητή» εν μέσω μεταβαλλόμενων πολιτικών τοπίων. Διεισδυτικό ηθογραφικά και συγκλονιστικό ως ψυχογράφημα η «Φόνισσα» περιγράφει ρεαλιστικά την κοινωνική δύναμη μιας εποχής, εξερευνώντας ταυτόχρονα με τόλμη έναν τραγικό χαρακτήρα, ο οποίος «όσο ψηλώνει ο νους του» κατακρημνίζεται σε ακόμη βαθύτερα σκοτάδια.

Τι έσπρωξε όμως τη Φραγκογιαννού πέρα από το χείλος της «προσωπικής αβύσσου» της;
Η Χαδούλα Φραγκογιαννού ήταν μια πολύτεκνη χήρα η  οποία έζησε έναν τυραννισμένο βίο σ΄ένα άγονο νησί του 18ου αι.: «όταν ήτο παιδίσκη υπηρέτει τους γονείς της, όταν υπανδρεύθη έγινε σκλάβα του συζύγου, όταν απέκτησε τέκνα έγινε δούλα των τέκνων της, όταν τα τέκνα της απέκτησαν παιδιά έγινεν πάλιν δουλεύτρια των εγγόνων της..».

Στην έβδομη δεκαετία της ζωής της κι ενώ αναλογίζεται το παρελθόν της πνίγει δύο μικρά κοριτσάκια θέλοντας να τα απαλλάξει από τα μελλοντικά βάσανα της γυναικείας κοινωνικής αποστολής και μοίρας.
‘Οταν ένα άλλο πέφτει σε πηγάδι, χωρίς εκείνη να έχει την παραμικρή ανάμειξη, οι υποψίες των Αρχών και της κλειστής κοινωνίας του χωριού της πέφτουν πάνω της. Ο νους της Χαδούλας «ψηλώνει» γιατί η σκέψη της ταξιδεύει πολύ μακρύτερα από τα «στενά σύνορα» του νησιού της, ενός κόσμου αγκυλωμένου σε ανυπέρβλητα πατριαρχικά, ταξικά αλλά και οικονομικά στερεότυπα.
Εξεγείρεται εναντίον του με τον πιο γενναίο και συνάμα τραγικό τρόπο, «μια αθώα με ένοχα χέρια», της οποίας η ύβρις είναι η μη αποδοχή της κοινωνικής της μοίρας. Η σχεδόν «φεμινιστική» οπτική εκφράζεται υποδόρια τονίζοντας και εστιάζοντας στην εξαθλιωμένη, άδικη και υποτιμημένη ζωή των γυναικών στην επαρχιακή αγροτική Ελλάδα, στις Σποράδες γύρω στα 1900. Τα κορίτσια σχεδόν «καταραμένα και ανεπιθύμητα» από τις οικογένειες και τους γονείς τους, ένα δυσβάσταχτο φορτίο που επιφέρει την πληρωμή μεγάλης προίκας στον γαμπρό για να «αγοράσει» την ευθύνη τους. Οι γυναίκες πλήρως εξαρτώμενες από την εκάστοτε ανδρική φιγούρα εξουσίας «συνθλίβονται» ως αναλώσιμες οντότητες.

Η Χαδούλα εξεγείρεται στα τυφλά εναντίον όλων θεωρώντας ότι κάνει το σωστό, ότι ο φόνος είναι μια μορφή καλοσύνης και σωτηρίας. Η ίδια, κόρη, σύζυγος, γιαγιά, αγρότισσα, μαμή και γιάτρισσα, μέσα από τις πολλαπλές επώδυνες εμπειρίες της. Με δραματουργική αφηγηματική δεξιότητα ο Α. Παπαδιαμάντης περιγράφει τη φτώχεια και την ανέμπνευστη γυναικεία καθημερινότητα των γυναικών της εποχής στη μη αστική Ελλάδα. Μας δίνει ως επώδυνο δώρο την ηθογραφική και ρεαλιστική περιγραφή της ζωής της ηρωίδας, σ’ ένα κόσμο επαχθή και περιορισμένο σε άτεγκτα πατριαρχικά, ιδεολογικά, ηθικά, θρησκευτικά και ταξικά όρια που τα αντιμετωπίζει κάνοντας μηχανικά και επιμελώς τις δουλειές της. Η αντίφαση Φόνισσα-Γιάτρισσα γίνεται φαντασιακά η κραυγή αγωνίας, το όργανο σωτηρίας των συντετριμμένων γυναικών και των αδικημένων ανθρώπων.

Η γλώσσα χρησιμεύει ως αγωγός για υπαρξιακή έρευνα, προκαλώντας τους αναγνώστες να εμβαθύνουν στα βάθη του νοήματος. Χρησιμοποιώντας τη μοναδική δομή της ελληνικής γραμματικής, ο Παπαδιαμάντης δημιούργησε προτάσεις με κομβικές λέξεις στρατηγικά τοποθετημένες, ενισχύοντας την αίσθηση του στοχασμού.
Η Φραγκογιαννού δυνατή, σκληρή και κυρίαρχη έναντι των άλλων γυναικών που αποδέχθηκαν αλόγιστα το κόστος του πεπρωμένου της γυναικείας φύσης, αποτελεί μια κοινωνική και διανοητική -παρά την τρέλα- εξαίρεση, μια ισχυρή γυναίκα που συνθλίβει μέχρι και τις τύψεις της.

Μια «μεταμόρφωση».
‘Ενα υπαρξιακό δράμα.