Ο Άη Δημήτρης του Αϊβαλιού…του Ευθύμη Λεκάκη

Στα βόρεια της πολιτείας στη μια άκρια του σοκακιού που λέγαν πλατύ όχι γιατί πλατύ ήταν αλλά γιατί οι αρχοντάδες του δε βολευόταν ούτε στα κατ’ όνομα στενά, έστεκε ο Αϊ Δημήτρης . Καμάρωναν οι Ρωμιοί που μέναν γύρω τριγύρω για τα τρίπατα αρχοντόσπιτα τους, για τα κελάρια τα γιομάτα λάδια, για τα χρυσά που έρεαν. Οι αρχοντάδες του Αϊβαλιού, οι καημένοι οι αρχοντάδες που ανήμερα της γιορτής του Αγίου τους ανοίγανε τα σαράγια τους να δείξουν την αιώνια λέγανε δύναμη τους. Εκεί καρσί στην παλιά ονομαστή Ακαδημία που την κάψανε οι Τούρκοι το 1821 στην πρώτη καταστροφή, για να εκδικηθούν το διαφωτισμό που φύτρωσε αναμετάξυ στα ντουβάρια της. Καίγεται ο διαφωτισμός; Κι ύστερα σαν γυρίσανε φροντίσαν να ξαναχτίσουν εκκλησία και σχολείο. Την πρώτη στη θέση της παλιάς με περίεργα Αιβαλιώτικα τσαλίμια και το δεύτερο το Γυμνάσιο αρρένων στη θέση της Ακαδημίας που πέρασε και χάθηκε για πάντα.

Σήμερα το σχολείο πάει χάθηκε, ένα κομμάτι σώζεται μοναχά, πάει κι ο Αϊ Δημήτρης, τη βρύση στη ρίζα του στο σοκάκι και κάτι αυλοντούβαρα διάσπαρτα διακρίνεις. Ένα μπετονένιο καινούργιο τούρκικο σχολειό στέκει στη θέση του. Ο ναός του Αγίου Δημητρίου φαίνεται ότι πρωτοχτίστηκε κατά τα μέσα του 17ου αιώνα, λίγο μετά τον Άγιο Γιάννη της Αγοράς. Ωστόσο η ενορία του Αϊ Δημήτρη και όχι του Αϊ Γιάννη αναφέρεται ως η δεύτερη σε αρχαιότητα του οικισμού, η οποία αποσπάστηκε από την αρχική ενορία των Ταξιαρχών. Χτίστηκε κι αυτός μέσα στο πλάτωμα ενός παλαιότερου λατομείου στην πλαγιά του λόφου, απ’ όπου εξορύσσονταν πέτρες με τις οποίες χτίζονταν τα σπίτια του οικισμού. Όταν με την ανάπτυξη του οικισμού τα σπίτια έφτασαν μέχρις εκεί, ο ισοπεδωμένος πυθμένας του λατομείου ήταν φυσικά η ιδανική θέση για την ίδρυση του νέου ναού. Ο αρχικός ναός θα ήταν μια μικρή ξυλόστεγη βασιλική, παρόμοια με την παλαιότερη εκκλησία των Ταξιαρχών. Διατηρήθηκε γύρω στα 100 χρόνια. Σ’ αυτό το διάστημα ο οικισμός επεκτάθηκε και τα σπίτια της ενορίας κύκλωσαν τον περίβολο του ναού. Στην ομαλή έκταση από το Πλατύ Σοκάκι μέχρι την τότε γραμμή της παραλίας υπήρχαν τα σπίτια των περισσότερων πλούσιων γαιοκτημόνων της πολιτείας, μαζί με τις αποθήκες και τα εργαστήριά τους. Εδώ συγκεντρώνονταν όλη η παραγωγή λαδιού και τα άλλα προϊόντα του τόπου πριν από τη μεταφορά τους με βάρκες για εξαγωγή στα καράβια που αγκυροβολούσαν έξω από το ρηχό στόμιο του κόλπου. Γι’ αυτό κάθε τέτοιο πλουσιόσπιτο είχε τη δική του αποβάθρα. Η οικονομική ανάπτυξη του τόπου κατά τις αρχές του 18ου αιώνα επιτρέπει το συμπέρασμα ότι στη θέση της αρχικής εκκλησίας χτίστηκε γύρω στα 1750, μια νέα, μεγαλύτερη βασιλική, παρόμοια μ’ εκείνη του γειτονικού Ταξιάρχη. Στον μεγάλο αυλόγυρό της, που ακολουθούσε τα όρια του παλαιού λατομείου, υπήρχαν βοηθητικά κτίσματα και κελιά, τα οποία χρησίμευαν ως κατοικία του εφημέριου και ως χώροι διδασκαλίας για τα παιδιά της ενορίας, όπως και σε όλες τις άλλες ενοριακές εκκλησίες. Το συγκρότημα αυτό καταστράφηκε μαζί με όλη την πολιτεία κατά την πυρκαγιά της 3ης Ιουνίου 1821. Αμέσως μετά την επάνοδο των κατοίκων, ο ναός επισκευάστηκε πρόχειρα για να καλύψει τις ανάγκες της ενορίας. Αργότερα το κτίσμα αυτό κατεδαφίστηκε και στη θέση του χτίστηκε μια νέα, μεγάλη τρίκλιτη βασιλική. Από τον τελευταίο αυτό ναό σώζονται ελάχιστες μόνο φωτογραφίες, που όμως μας επιτρέπουν να τον αναπαραστήσουμε.

«Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Αγίου Δημητρίου των Κυδωνιών, γράφει ο αείμνηστος Δημητρός Ψαρρός στο μνημειώδες έργο του ΤΟ ΑΙΒΑΛΙ, είναι η επιβλητική στοά του εξωνάρθηκα με τον υπερκείμενο γυναικωνίτη, που περιβάλλει ολόκληρο τον κυρίως ναό, από τις τρεις πλευρές του, σε σχήμα Π. Έχει επτά καμάρες σε κάθε πλευρά και αφήνει να εξέχει, στα ανατολικά, μόνον ο χώρος του ιερού με τις τρεις κόγχες. Τόσο μεγάλο εξωνάρθηκα δεν συναντάμε σε κανέναν άλλο ναό αυτού του τύπου, ούτε στη Λέσβο ούτε στη Μικρά Ασία. Σε όλους αυτούς τους ναούς η στοά του εξωνάρθηκα με το γυναικωνίτη καλύπτει την πρόσοψη και μικρό μόνο μέρος των δυο άλλων πλευρών. Άλλη μια ιδιαιτερότητα του ναού αυτού ήταν η ασυνήθιστη μορφή της «αϊβαλιώτικης» υπερύψωσης του μεσαίου κλίτους. Είναι η μόνη που είχε σχήμα τετράγωνο και όχι μακρόστενο, με δυο φεγγίτες σε κάθε πλευρά, όπως φαίνεται καθαρά στη φωτογραφία του αρχείου Γ. Λαμπάκη που πάρθηκε από το ύψος του λόγου του Προφήτη Ηλία το 1907. Κάλυπτε και φώτιζε το χώρο του σολέα μπροστά από το τέμπλο σαν τρούλος. Στο εσωτερικό θα εμφάνιζε μάλλον ένα γύψινο σταυροθόλιο. Το τέμπλο του ναού, από ξύλο ελιάς, ήταν αξιόλογο έργο ξυλογλυπτικής ντόπιων «ταλιαδούρων». Στο ναό φυλάσσονταν τα οστά των χειρών και των ποδών του αγίου Γεωργίου του Χιοπολίτη πολιούχου Άγιου της Πολιτείας.Ο ναός περιβάλλεται από μεγάλη αυλή που κατηφορίζει στα δυτικά σ’ έναν κλιμακωτό κήπο. Η κύρια είσοδος του συγκροτήματος βρίσκεται στη δυτική πλευρά, πάνω στο Πλατύ Σοκάκι. Μια φαρδιά σκάλα, με μια βρύση στα δεξιά της, οδηγεί στη μεγάλη αυλόπορτα που βρίσκεται ψηλότερα από το δρόμο. Από την αυλόπορτα αρχίζει ένας λιθόστρωτος ανηφορικός διάδρομος που διασχίζει τον κήπο και καταλήγει στο πλάτωμα του ναού. Εκεί ακριβώς, γύρω στο 1860, χτίστηκε αριστερά του διαδρόμου, το ψηλό καμπαναριό του Αϊ Δημήτρη που δέσποζε στην Πάνω Χώρα. Στα δεξιά υψώθηκε αργότερα το μαρμάρινο μνήμα του ευεργέτη της πολιτείας και αρχηγού του Μεγάλου λεγόμενου Κόμματος, του Δημητρίου Χατζηαθανασίου, γιου του παλαιού προύχοντα Χατζηαθανασίου Χατζηγεωργίου. Η θέση είναι ιδιαίτερα ταιριαστή για το μνήμα του, καθώς η ενορία του Αγίου Δημητρίου αποτελούσε πάντα το προπύργιο των υποστηρικτών του κόμματος των παλιών γαιοκτημόνων και κοτζαπάσηδων, των οποίων την ισχύ μόνον ο Οικονόμος είχε κατορθώσει, με σκληρά μέτρα, να περιορίσει. Το μαρμάρινο αυτό μνήμα σωζόταν ως το 1974, παραπεταμένο στην αυλή του Αϊ Δημήτρη. Πάει, χάθηκε…. Ο μεγάλος περίβολος του Αϊ Δημήτρη είχε δύο ακόμα εισόδους στη βορινή πλευρά και άλλη μια είσοδο στη νότια. Ίχνη τοίχων από κελιά και βοηθητικούς χώρους υπάρχουν στη νότια πλευρά του περιβόλου. Λίγο βορειότερα από την κύρια είσοδο του περιβόλου, πάνω στο Πλατύ Σοκάκι, αναπτυσσόταν ένα τοπικό εμπορικό κέντρο με πολλά μαγαζιά, καφενεία και ταβέρνες. Ήταν η Αγορά της Απάνω Χώρας, που εξυπηρετούσε ολόκληρη τη βορινή πλευρά του οικισμού. Στο πολεοδομικό κέντρο της Πάνω Χώρας εντάσσεται και το μεγάλο σχολικό συγκρότημα του Γυμνασίου, που πήρε τη θέση της περίφημης Ακαδημίας των Κυδωνιών. Για τον ίδιο τον Αϊ Δημήτρη δεν ξέρω να σας πω αν μένει ακόμα στη γειτονιά. Οι ανθρώποι του πάντως σκόρπισαν….